Beyzanur Armağan, 28 Aralık 2022
Özet
Birinci Dünya Savaşı sırasında Chaim Weizmann, mermiler ve patlayıcılar için çok önemli bir faktör olan asetonu keşfetti. Bu durum asetonun yaygın şekilde üretilmesini sağladı ve İngilizlerin mühimmat stoklarını yenileyerek savaşın gidişatını ciddi bir biçimde değiştirmesine sebep oldu. Lloyd George, anılarında Weizmann’ın İngiliz Ordusuna verdiği desteği takdir etmek için Balfour Deklarasyonu’nu yayınladığını söyler. Bunun sonucunda bazı araştırmacılar ve yazarlar bildirgenin savaş boyunca İngiliz Ordusundaki hizmetinden dolayı Weizmann’a hediye olduğunu iddia etmektedir. Bununla birlikte, Balfour Deklarasyonu’nun ardındaki temel motivasyon bilinmemektedir. Bunun Siyonistlerin veya Weizmann’ın başarısı olduğuna dair görüşler varken, diğerleri bunun İngiltere’nin bölgesel çıkarlarına hizmet ettiğini belirtmektedir. Türkçe, İngilizce ve İbranice kaynaklardan yararlanılan bu çalışmada, Weizmann’ın İngiliz Ordusuna verdiği desteğin mektubun yayınlanmasına neden olup olmadığı yahut bunun diğer birçok ulusal ve uluslararası nedenin sonucu olup olmadığı incelenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Balfour Deklarasyonu, Chaim Weizmann, Siyonizm, Filistin, İngiliz Hükümeti
Weizmann’ın İngiliz Ordusuna Desteği; Balfour Deklarasyonuna Yol Açtı mı?
Literatür İncelemesi
Gutwein’e (2016) göre deklarasyonla ilgili en kesin çalışma, Leonard Stein’in mektup üzerine araştırma dönemini başlatan “Balfour Deklarasyonu” başlıklı kitabıdır. Stein, bildirgenin yayınlanması için Rus Yahudileri’nin ve İngiliz-Amerikan ilişkilerinin gerekli olduğunu iddia etmektedir. Aynı zamanda Weizmann’ın Lloyd George ve Balfour ile artan ilişkisinin yanında savaş alanındaki benzersiz çabalarının ve bilimsel katkısının öneminin altı çizilmektedir. (Stein, 1962, Gutwein, 2016).
Shlaim’e (2005) göre, Stein’ in kitabı iki büyük düşünce okulundan birini temsil ediyor. Bununla birlikte, Stein’in çalışması daha sonra İngiltere’nin deklarasyonu yayınlamasına yol açan karar alma sürecinin kapsamlı bir tanımını sunarak konuyla ilgili ortak olarak inanılan bir fikir haline geldi. Anlatıda örtük olan, Britanya’ yı Siyonist davayı desteklemeye ikna edenin Siyonistler ve özellikle Chaim Weizmann olduğudur. Ancak bu konuyu kapsamlı bir şekilde araştıran Stain bile bildirinin neden yayınlandığına dair bir sonuca varmamıştır. (Gutwein, 2016)
Verete (1970), mektubun yalnızca Siyonistlerin ve Weizmann’ın çabaları nedeniyle değil, bölgedeki İngiliz çıkarlarını ilerletmek için verildiğini savunduğu “Balfour Deklarasyonu ve Yapımcıları” adlı çalışmasıyla deklarasyonun kökenleri hakkındaki diğer büyük düşünce okulunu temsil eder. Böylece Friedman da (1991) “Filistin Sorunu: İngiliz-Yahudi-Arap İlişkileri, 1914-1918” başlıklı kitabında deklarasyonun İngiliz emperyal hedeflerine doğru bir adım olduğunu savunmaktadır. Dahası Antonious (2015), “Arap Uyanışı”nda emperyal kaygıların Britanya’nın birincil motivasyonu olduğunu savunur ve Siyonizmin İngiliz politika yapıcıların Fransa’yı Filistin’den atmaları için bir araç olduğu fikrini öne sürer.
Balfour Deklarasyonu ile ilgili bir diğer önemli yayın, Schneer’in (2012) “Balfour Deklarasyonu: Arap-İsrail Çatışmasının Kökenleri”dir. Yazar eserinde bir yanlış anlaşılmanın deklarasyonun yayınlanmasına yol açtığını iddia eder. 1916’da İngilizler, “Yahudilerin” Siyonizme verdikleri destek karşılığında Büyük Savaş‘ın maliyetlerine katkıda bulunmalarını bekliyorlardı. Dışişleri Bakanlığı politika yapıcıları, Yahudilerin ABD’yi savaşa katılmaya ikna edebileceğine inanıyordu. Sonuç olarak, Amerika Birleşik Devletleri Nisan 1917’de savaşa girdi ve mali sorunların büyük bir bölümünü başarıyla çözdü. İşte bu konuşmalar sonucunda İngilizler‘in Filistin’e ilişkin politikası belirginleşti. (Ediz, 2019).
Balfour Deklarasyonunun Arka Planı
Balfour Deklarasyonu, dünya tarihinde herhangi bir hükümet tarafından üretilen en olağanüstü belgelerden biridir. Bildirgenin yayınlanma süreci, Chaim Weizmann ve Nahum Sokolow’un yoldaşlarıyla birlikte Lord Rotschild’e Dışişleri Bakanı Arthur Balfour’a teslim etmeleri için verdikleri Siyonist bir bildiri hazırlama kararıyla başladı (Rotschild’den Balfour’a, 18 Temmuz 1917). Bu mektubun birçok versiyonunu revize ettiler ve Balfour taslakları onay almak üzere savaş kabinesine sundu (Siyonist Hareket, 17 Ekim 1917).
Savaş kabinesinin çoğunluğu 31 Ekim 1917’de yapılan toplantıda nihai belge metnini kabul ettikten sonra, Balfour’a Rotschild’e bir yanıt göndermesi için yetki verdiler (Schneer, 2011). 2 Kasım 1917’de Rotschild’e teslim edilen ve bir hafta sonra yayınlanan bu mektup, İngilizler‘in Siyonistlere desteğini ilan etti (Yahudiler için Filistin, 1917). Bu belgenin amacı, o zamanlar Büyük Suriye’nin (Bilad-ı Şam) ayrılmaz bir parçası olan ve Osmanlı İmparatorluğu’na ait olan topraklarda Yahudi halkı için ulusal bir yuva kurulmasını kolaylaştırmaktı (Habeeb ve Stefanini, 2017).
Fromkin’ in (2017) Lloyd George’un[1] Siyonizmine ayırdığı bölümde, George’un Ortadoğu’ya kendi sağlayabileceğinden daha iyi yönetim sağlamayı savunduğu belirtilmektedir. Böylece Lloyd George, 9 Kasım 1914′ te İngiliz siyasetçi-diplomat Herbert Samuel ile tanıştığında, Siyonist yanlısı politikaların Yahudi cemaatini müttefiklerle birlikte getireceğini ve Filistin’de bir Yahudi Devleti istediğini söyledi (Schneer, 2012). George Başbakan olur olmaz İngilizler‘in Filistin’i ele geçirmesini Enver Paşa ile müzakere etti (Fromkin, 2017). Ayrıca Balfour, Weizmann ile ilk görüşmesinden önce bir Yahudi Devleti fikrini düşünmüş ve Uganda’yı 1903 gibi erken bir tarihte Yahudilere sunmuştu (Billauer, 2013).
Buna karşılık, Balfour ve George, Weizmann ile tanışmadan önce bir “Yahudi Devleti” fikrini tasarlamışlardı ve Weizmann’ın bilimsel keşifleri yoluyla İngiliz Ordusu‘na hizmet etmesi, mektubun gizli gündemler düşünülerek yazıldığı iddiasını desteklemektedir.
Chaim Weizmann ve Balfour Deklarasyonu
1901’de Weizmann ilk patentini aldı. 1904’te Manchester Üniversitesi Weizmann’ı kimya öğretim görevlisi olarak atadı; daha sonra Weizmann, İngiliz Siyonistler arasında öne çıktı (Billauer, 2013). Başbakan Arthur Balfour’un seçim kampanyalarından birinde Weizmann ve Balfour bir araya geldi. Bu iki kişi Siyonist Hareket‘in ve İngiliz İttifakı‘nın arkasındaki beyinlerdi. Weizmann’ın savaş boyunca İngiliz hükümetini Filistin’deki Siyonist girişimi desteklemeye ikna etme konusundaki yorulmak bilmeyen çabalarına rağmen, müttefikler çoktan savaş sonrası Ortadoğu’yu planlıyorlardı. Bu nedenle Weizmann’ın mektubu Yahudi halkına getirdiğini iddia etmek aslında pek de akla yatkın değildir.
Birinci Dünya Savaşı sırasında İngiltere’nin patlayıcı oluşturmak için gliserin üretmesi gerekiyordu. Savaştan önce, İngiliz mühimmatında ahşabın kuru damıtılmasıyla yapılan aseton vardı. Bu işlem, bir ton aseton üretmek için 100 tondan fazla huş ağacı, kayın veya akçaağaç gerektiriyordu, bu da önemli miktarda odun ithalatına neden oluyor ve silahların bulunabilirliğini sınırlıyordu. Weizmann, 1912- 1914 yılları arasında sentetik kauçuk üretimi üzerinde çalıştı. Çabalarının bir sonucu olarak, mermiler ve patlayıcılar için temel bir itici olan asetonun nasıl yapıldığını keşfetti (Billauer, 2013).
Shlaim’e (2019) göre Weizmann, asetonun seri üretimine izin vererek ve İngiliz mühimmat stokunu yenileyerek bölgede dostane bir ulus geliştirme sürecini İngiliz emperyalist ilgisiyle destekleyerek güçlendirdi. Böylece Weizmann’ın bulgusu savaşın gidişatını değiştirdi. Weizmann’ın 1912’deki keşfinden ve 1915’te bunu ticarileşmesinden sonra Lord Balfour, doktrinin ateşli bir savunucusu oldu. Bundan önce, 1904 veya 1905’te Balfour, Weizmann ile tanışmış ve Filistin’de bir Yahudi vatanı fikrini sunmuştu (Billauer, 2013).
Bunun aksine Verete (1970), bildirinin değerlendirilmesinde Siyonistlerin veya Weizmann’ın çabalarının önemli olmadığını savundu. Böylece Rogan (2015), Balfour Deklarasyonu’nun, Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer bölünme planları gibi, savaş zamanı nedenlerinin bir ürünü olduğunu ve bir dizi bölünme planının sadece en yenisi olduğunu iddia etti. Fromkin’e (2017) göre Lloyd George, anılarında Weizmann’ın İngiliz Ordusuna hizmetini takdir etmek için Balfour Deklarasyonu’nu yayınladığını yazarak efsaneyi icat etti. Weizmann’ın önemli icadı gerçek olmasına rağmen, Lloyd George’un anlatımı kurgusaldı. Dahası, Verete (1970), o yıllarda kendisinin Siyonist olmasa bile İngilizlerin onları üreteceğini iddia etti.
Levene (1992), ek mali destek arayışını Balfour Deklarasyonu‘nun motivasyonlarından biri olarak tanımlamaktadır. Savaş sırasında, İngiltere’nin Avrupa, Marne ve Orta Doğu, Irak ve Çanakkale Boğazı’ndaki başarısızlıkları nedeniyle İngiliz ekonomisi önemli ölçüde kötüleşti. Özellikle, generaller ve subaylar da dahil olmak üzere yaklaşık 13.000 askerinin Nisan 1916’da Osmanlılar tarafından Kut Kuşatması’na alınmasından sonra, Rogan (2015) bunun İngiliz Ordusu’nun şimdiye kadarki en kötü teslimiyeti olduğunu iddia ediyordu. Savaşı kazanmak için İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri’ne ve Yahudilere yardım etmek zorunda kaldı (Levene, 1992). Bunun da ötesinde, İngiliz hükümeti üyeleri Siyonizmi destekleyerek Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya’daki etkili Yahudilerin desteğini alacaklarına inanıyorlardı (Rogan, 2015).
Verete (1970), Britanya’nın Filistin’de bir Yahudi ulusal evini tanıtmasına neden olanın Fransa’yı Filistin’den dışlama arzusu olduğunu belirtti. Rogan (2015), Savaş Kabinesindeki birçok kişinin Sykes’in Fransızlara çok fazla şey verdiği görüşünde olduğunu belirtti. Fransa’nın bölgedeki hırslarından memnun kalmayan Lloyd George, Weizmann’a, Fromkin’in (2017) belirttiği gibi, İngiltere ve Yahudilerin Filistin’in kaderi sorununu çözeceklerini bildirdi.
Anılarında Lloyd George, mektubu yayınlama kararına yol açan en az dokuz faktörden bahseder. Yukarıda belirtilen iddialara ek olarak, İngilizlerin Almanların Siyonist Harekete el koyması konusundaki endişelerini ve Yahudi ıstırabına duyduğu merhameti de içerebiliriz (Gelvin, 2005). Diğer tüm etkenler göz önüne alındığında mektubun Yahudi halkına sadece Weizmann’ın İngiliz Ordusuna hizmetinin bir sonucu olarak değil, aynı zamanda diğer gizli gündemler için de verildiği açıktır.
Savaşın ardından İngilizler Filistin’i ele geçirmek istedi. Rogan’a (2015) göre, Siyonistlerin siyasi hedefleri, Büyük Gücün yardımı olmadan düşünülemezdi. Bu nedenle Lord Balfour, Filistin’i Siyonist harekete sunduğu izlenimini verdi. Aslında Lloyd George, Filistin’in kontrolünü ele geçirmek için Siyonizmi kullanıyordu. Şubat 1917’de Chaim Weizmann, İngiliz Siyonist Federasyonu’nun başkanı oldu. Bu gelişme Weizmann’ a İngiliz hükümetinin Filistin’de bir Yahudi anavatanına desteğini kamuoyuna ilan etmesini resmi olarak önerme yetkisi verdi (Fromkin, 2017).
Sonuç
Balfour Deklarasyonu’nun dünya tarihindeki en sıra dışı hükümet belgesi olduğu söylenilebilir. Bunun arkasındaki temel nedenin ne olduğu tam olarak bilinmemekle birlikte Weizmann’ın bilimsel keşifleri ve I. Dünya Savaşı sırasında İngiliz birliklerine yaptığı hizmet nedeniyle, bildirinin başarılarından dolayı takdirin bir göstergesi olarak yayınlandığına inanılıyor. Ancak bu çıkarım, diğer birçok ulusal ve uluslararası nedenin sonucuydu ve Weizmann’ın İngiliz Ordusuna verdiği destekle doğrudan bir ilişkisi yoktu. Weizmann’ın keşfi mektubun yayınlanmasında rol oynamasına rağmen, altta yatan diğer nedenler arasında Balfour ve Lloyd George’un Siyonist fikirleri, bölgedeki İngiliz çıkarları, savaş sonrası Orta Doğu özelinde çok daha önce yapılan planlar, İngilizler’in Yahudiler’den Büyük Savaş’ın bedelini ödeme beklentileri, emperyalist hırslar vardı. Ayrıca Fransa’yı Filistin’den tahliye etme ve Yahudiler’in ABD’yi savaşa katılmaya ikna etme olasılığı bulunmaktadır.
Kaynakça:
Antonius, G. (1939). The Arab Awakening: The Story of the Arab National Movement, J. B. Lippincott Company, Philadelphia.
Billauer, B. P. (2013). Case-studies in scientific statecraft: Chaim Weizmann and the Balfour Declaration – Science, Scientists and Propaganda. SSRN Electronic Journal. https://doi.org/10.2139/ssrn.2327350
Bowler, H. (2016). Giving Away Other People’s Land The Making of the Balfour Declaration. Journal of Palestinian Refugee Studies, 6(2), 51-65. https://doi.org/10.12816/0043906
Friedman, I. (1973). The Question of Palestine: British-Jewish-Arab Relations, 1914-1918. Transaction Publishers.
Fromkin, D. (2017). A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East (2001st ed.). Henry Holt and Company.
Gelvin, J. L. (2005). The Modern Middle East, A history, Oxford University Press.
Gutwein, D. (2016). הגורמים לפרסום הצהרת בלפור: חיים וייצמן, התנועה הציונית והאימפריאליזם הבריטי (The Politics of the Balfour Declaration: Chaim Weizmann, the Zionist Movement and British Emperialism), The Journal of Israeli History-Politics, Society, Culture, (24 Fall). https://humanities.tau.ac.il/sites/humanities.tau.ac.il/files/media_server/humanities/zionism/%D7%99%D7%A9%D7%A8%D7%90%D7%9C/24/Guttwein.pdf
EDIZ, I. (2019). A neoclassical realist explanation of the Balfour Declaration and the origins of the British foreign policy in Palestine. Tarih İncelemeleri Dergisi, 34(1), 99-122.
https://doi.org/10.18513/egetid.596069
Levene, M. (1992). “The Balfour Declaration: A case of mistaken identity”, The English Historical Review, 107(422), 54-77.
https://doi.org/10.1093/ehr/cvii.ccccxxii.54
Palestine For The Jews. (1917, November 9). The Times. pg. 7; Issue 41631, London, England.
Rogan, E. (2015). The Fall of the Ottomans: the Great War in the Middle East 1914-1920, Allen Lane.
Scheener, J. (2012). Balfour Deklarasyonu: Arap İsrail Çatışmasının Kökenleri (A.C. Akkoyunlu, Trans.) Kırmızı Kedi Yayınevi. (Original work published 2010).
Shlaim, A. (2005). The Balfour Declaration and its consequences. In. Wm. R. Louis(Ed.), Yet More Adventures with Britannia: Personalities, Politics and Culture in Britain (pp. 251-270). London, I. B. Tauris.
https://users.ox.ac.uk/~ssfc0005/The%20Balfour%20Declaration%20and%20its%20consequences.html
Shlaim, A. (2019). Demir Duvar: İsrail ve Arap Dünyası (T. Demirci, Trans.) Küre Yayınları. (Original work published 2000)
TNA.CAB/24/24/3. The Zionist Movement, War Cabinet. Delivery of the text prepared by the Zionist commission to Balfour by Rothschild. 18 July 1917.
TNA.CAB/24/4/14. The Zionist Movement, War Cabinet. Meetings in the British government on the Balfour Declaration. 17 October 1917.
Verete, M. (1970). The Balfour Declaration and its makers, Middle Eastern Studies, 6(1), 48-76. https://doi.org/10.1080/00263207008700138
[1] 1916-1922 yılları arasında İngiltere Başbakanı, Rus Siyonist ve biyokimyacı.